Bazylika

Kościół (od 1996 roku Bazylika Mniejsza)jest trzynawową trójprzęsłową bazyliką gotycką z wieku XIV/XV z fragmentami romańskimi z pierwszego 30 – lecia XIII wieku, przebudowaną w stylu późno barokowym w drugiej połowie XVIII wieku.

Do kościoła wchodzi się przez kruchtę znajdującą się przy południowej nawie. Jest to kwadratowa  dwu kondygnacyjna budowla o ściętych narożnikach, nakryta płaską kopułą z obeliskiem na szczycie. Na zewnątrz kruchty we wnękach są dwie ciekawe rzeźby: Ofiarowanie z XVII wieku oraz późno barokowa św. Jadwiga Śląska. Na wysokich cokołach stoją rzeźby: św. Piotr, św. Paweł oraz postacie dwóch  aniołów.

Od południa i wschodu w wejściach znajdują się ogromne kute drzwi. W ścianie zachodniej kruchty ołtarz z krucyfiksem i późno barokowymi posągami Matki Bożej Bolesnej oraz świętych Piotra i Pawła.

Na narożnej ścianie po lewej stronie portalu wejściowego znajduje się brązowa płyta umieszczona na pamiątkę ogłoszenia breve papieskiego w dniu 3 listopada 1996 roku nadającej miechowskiemu sanktuarium miano Bazyliki Mniejszej. Po lewej stronie od wejścia w ścianie wmurowana jest kamienna płyta z jednym z wielu odpustów jakie można tu otrzymać.

Do kościoła  prowadzi  wejście  przez  barokowy marmurowy portal (z 1714 roku)  ozdobiony herbem Gryf oraz krzyżem bożogrobców.

Nawa główna kościoła, wysoka na 25 metrów ma sklepienie oparte na pojedynczych i podwójnych gurtach. Wzdłuż niej biegnie piękny profilowany gzyms. Pod gzymsem między filarami kartusze herbowe patrząc w kierunku ołtarza od lewej: Szreniawa – proboszcza Radlińskiego, podwójny Junosza – prymasa Podoskiego i kapituły gnieźnieńskiej, podwójny Ciołek i Polski i Litwy – króla Augusta Poniatowskiego, Gryf z krzyżem bożogrobców,  podwójny  Sołtyk – biskupa  Kajetana Sołtyka i kapituły krakowskiej, oraz Starykoń.

Prezbiterium zamknięte, wieloboczne, trójprzęsłowe, ściany podzielone gzymsem na dwie kondygnacje: w górnej części rozdzielone pilastrami i balkonikami, w dolnej podział ramowy.

Ołtarze

Główny – rokokowo – klasycystyczny jest dziełem Wojciecha Rojowskiego i krakowskiego snycerza Mikołaja. Centralne miejsce ołtarza zajmuje relief przedstawiający Zmartwychwstanie. Nad kamiennym grobem unosi się w obramieniu z chmur postać zmartwychwstałego Jezusa Chrystusa z chorągwią i w otoczeniu główek aniołków. Obok grobu przerażeni strażnicy. Między kolumnami po obu stronach centralnej części ołtarza ponadnaturalne postacie trzech niewiast: Marii Magdaleny Marii matki Jakuba i Salome oraz postać anioła. W górnej części ołtarza nad zwieńczeniem kolumnady grupa aniołków adorująca Boga Ojca trzymającego berło i wspartego o kulę ziemską.

Tabernakulum ołtarzowe wykonane w stylu rokokowym zbudowane jest w formie małej świątyni ozdobionej symbolami chleba i wina z dwoma aniołami siedzącymi na bocznych wolutach. Tłem dla niego jest kurtyna składająca się z trzech płyt lustrzanych wypełnionych ornamentyką rokokową. Na zwieńczeniu postacie św. Grzegorza i św. Augustyna. Na osi poniżej gołębica Ducha Świętego.

Ołtarz oddzielony jest od kościoła marmurową balustradą z wejściem umieszczonym centralnie.

Na ścianach obrazy: Chrystus Ogrodnik z XVII wieku, Julian Apostata zezwalający Żydom na odbudowę świątyni, św. Makariusz biskup Jerozolimski, przekazanie kluczy św. Piotrowi. Wzdłuż prezbiterium po obu stronach pod ścianami stalle dębowe z pięknie dekorowana płyciną tylną rzeźbione w stylu barokowym. Na drzwiczkach wejściowych stylizowane gryfy fundatora miechowskiego klasztoru Jaksy.

Przy balustradzie są dwa wejścia boczne:

• od strony południowej z „babińca” (przedsionka wejściowego od strony południowo – wschodniej) barokowy portal ozdobiony epitafium i portretem na blasze Jakuba Radlińskiego (1744 – 1762),
• od strony północnej  z  przedsionka zakrystii barokowy portal ozdobiony epitafium i portretem na blasze Stanisława Stępkowskiego (1732 – 1742).

W przedsionku zakrystii znajdują się drewniane schody prowadzące do skarbca oraz galerii łączącej dawniej klasztor z kościołem (obecnie przejście zamurowano).

W środkowej części posadzki nawy głównej znajduje się wejście do lochów i krypt grobowych. Na wejściu pokrywa z 1793 roku wykonana z grubej blachy miedzianej z napisem „D.O.M. SEPULCRUM PRAEPOSITOLUM GENERALIUM ET FRATRUM CUSTODUM SS SEPULCRIS HIEROSOLIMITANI MDCCXCIII”.

Dwa rokokowe ołtarze ustawione przy tęczy:

Z lewej strony ołtarz św. Jakuba Apostoła Młodszego. Centralna płaskorzeźba ołtarza przedstawia Św. Jakuba biskupa Jerozolimy, który święci oleje. Obok dwie postacie świętych: z lewej św. Wojciech , z prawej św. Stanisław z Piotrowinem u stóp. W naczółku ołtarza postać świętej Tekli z palmą w dłoniach i dwoma lwami u stóp.

Z prawej ołtarz św. Augustyna. Płaskorzeźba ołtarzowa przedstawia scenę wręczenia reguły zakonnikom kanonikom regularnym Stróżom Grobu Chrystusowego w Jerozolimie. Postacie zakonników ubrane są w charakterystyczne dla stróżów Grobu Bożego szaty zakonne. Bożogrobcy oprócz habitu nosili mantolety czyli czarne pelerynki ozdobione wyhaftowanym czerwonym podwójnym krzyżem na lewej piersi. Po obu stronach ołtarza figury: św., Grzegorza i św. Ambrożego ojców kościoła.

W zwieńczeniu ołtarza postać św. Katarzyny Aleksandryjskiej z atrybutem w formie połamanego koła i miecza w ręce.

Przy filarach międzynawowych następne dwa rokokowe ołtarze:

Lewy (strona północna) św. Piotra i Pawła. W centralnej części ołtarza widnieją dwie postacie św. Piotra i św. Pawła. W zwieńczeniu ołtarza pokłon trzech króli. Na cokołach obok ołtarza dwie figury: św. Andrzej Apostoł i św. Mateusz Ewangelista.

Prawy (strona południowa) św. Jana Nepomucena. Płaskorzeźba centralna przedstawia widzenie św. Jana Nepomucena. W zwieńczeniu św. Florian gaszący pożar. Obok ołtarza figury św. Jan Ewangelista i św. Tomasz Apostoł.

Po drugiej stronie tych filarów zwrócone  w kierunku ołtarza głównego stoją dwa barokowe konfesjonały w stylu zgodne ze stallami.

Przy lewym filarze zawieszona jest późnobarokowa ambona z 1777 roku do której wejście prowadzi od nawy północnej schodkami umieszczonymi wewnątrz filara. Na czterech rogach kosza ambony znajdują się postacie czterech ewangelistów. Płyciny kosza zaopatrzone są w złocone płaskorzeźby. Środkowa przedstawia Chrystusa Dobrego Pasterza, prawa Wygnanie kupców ze świątyni, lewa Łódź Piotrową. Daszek ambony wieńczy  postać anioła trzymającego tablice mojżeszowe.

Chór muzyczny zajmujący całą szerokość kościoła wsparty jest na czterech opilastrowanych filarach biegnących linią falistą. Chór ozdobiony jest bogatą ornamentyką rokokową. Organy w typie barokowo – klasycystycznym w części środkowej ozdobione postacią św. Cecylii.

Pod chórem w zachodniej ścianie kościoła w niszy sklepionej półkoliście znajduje się malowidło ścienne pochodzące z okresu przed 1379 roku. Przedstawia  ono  Chrystusa  ukrzyżowanego  wraz z trzema Mariami. Obok stoi św. Jan i jakiś rycerz – prawdopodobnie Jaksa. Nad niszą okrągłe okienko z charakterystycznym czterolistnym przeźroczem. Ściana ta pochodzi z dawnego romańskiego kościoła.

W nawie południowej znajduje się ołtarz Matki Bożej Częstochowskiej z piękną kutą barokową suknią. Obraz niesiony jest przez dwa anioły. W zwieńczeniu ołtarza anioły adorujące hierogram MARYA. Na otwartej rokokowej muszli znajduje się napis ECCE ANCILA DOMINI (oto Służebnica Pańska) Po obu stronach ołtarza stoją dwie postacie rodziców Marii Św. Anna i Św. Joachim. Nad mensą ołtarzową w zaszklonej gablocie umieszczone są relikwia św. Konstancjusza.  Jest to jeden z niewielu tak dobrze zachowanych relikwiarzy postaciowych. W ścianach  obok ołtarza są dwie nisze w obramieniach barokowych przedstawiające Zwiastowanie i Gołębicę Ducha Świętego. Ołtarz od dalszej części kościoła oddzielony jest balustradką.

Boczny ołtarz w nawie południowej w swej centralnej części zawiera obraz pędzla Franciszka Smuglewicza przedstawiający św. Józefa z Dzieciątkiem Jezus. Wykonany jest w stylu rokokowym. Na cokołach stanowiących jednocześnie podstawę kolumn stoją figury Symeona Starca z Dzieciątkiem i św. Joachima. W zwieńczeniu ołtarza obraz św. Klaudii.

W południowej ścianie wejście główne z kruchty prowadzące  przez klasycystyczny portal wykonany z marmuru ozdobiony epitafium i portretem na blasze proboszcza generalnego Floriana Buydeckiego (1762 – 1765 ).

Nad portalem stiukowa płaskorzeźba przedstawiająca Przemienienie Pańskie.

Kaplica św. Marii Magdaleny usytuowana jest   pod  wieżą.  Wejście  do  niej  znajdujące  się w południowo-zachodniej części kościoła prowadzi przez barokowy portal z czarnego marmuru z epitafium i portretem na blasze generała  zakonu Macieja Łubieńskiego (1617 – 1627).

Gwiaździste sklepienie krzyżowo-żebrowe jako jedyne zachowało się z gotyckiego kościoła. Ściany pokrywają gotyckie freski przedstawiające chóry anielskie oraz ornamentykę roślinną. Ołtarz kaplicy zawiera kopię skandynawskiego przedstawienia Chrystusa. W południowej ścianie kaplicy znajduje się nisza w której umieszczono barokowe przedstawienie św. Marii Magdaleny. W posadzce jest wejście do krypty grobowej znajdującej się pod kaplicą.

Z niszy znajdującej się pod chórem w zachodniej ścianie nawy jest wejście do wieży.

W posadzce nawy w południowo – zachodniej części kościoła znajduje się wejście do krypt grobowych usytuowanych pod nią.

W nawie północnej ołtarz główny stanowi krucyfiks z I połowy XVI wieku. Nad ołtarzem znajduje się otwarta muszla z napisem ECCE SALVATOR MUNDI. W zwieńczeniu ołtarza grupa aniołów trzymająca chustę Weroniki oraz włócznię i gąbkę. Po obu stronach ołtarza stiukowe posągi Matki Bożej Płaczącej i św. Jana Ewangelisty.

Boczny ołtarz utrzymany w stylu przeciwległego (w nawie południowej) ołtarza  w centralnej części zawiera obraz św. Anny i Marii namalowany przez Franciszka Smuglewicza. Na cokołach bocznych stoją figury Dawida z harfą i Abrahama. W zwieńczeniu obraz przedstawiający św. Barbarę. Obok ołtarza stoi piękna barokowa chrzcielnica z repusowaną srebrną pokrywą.

Pomiędzy tym ołtarzem, a ołtarzem głównym nawy na jej północnej ścianie znajduje się balkonik z pięknymi rokokowymi zdobieniami. Pod nim jest po prawej stronie przejście do zakrystii, a po lewej malutka kaplica z ołtarzem poświeconym św. Antoniemu

Wyjście do ogrodu plebańskiego w ścianie północnej prowadzi przez marmurowy klasycystyczny portal na którym jest epitafium i portret na blasze proboszcza Mateusza Buydeckiego ( 1765 – 1768 ). Nad portalem jest stiukowa płaskorzeźba Matki Boskiej Anielskiej.

Wejście do Krużganków znajduje się w zachodniej ścianie pod chórem. Otoczone jest wczesnorenesansowym portalem ( 1534 r ), na którego górnej części widnieje napis restauratora kościoła Tomasza Bylicy z Olkusza.

Obok wejścia na ścianie północnej znajduje się symboliczny, klasycystyczny nagrobek Jaksy Gryfity ufundowany przez ostatniego generała zakonu Tomasza Nowińskiego w 1802 roku.

Na ścianie obok tablica z epitafium fundatora.

Po prawej stronie od wejścia na krużganki są drzwi prowadzące do kręconych schodów wiodących na chór.

Biblioteka

Z babińca w wydrążonym filarze muru znajdują się kręcone schodki prowadzące na piętro (zlokalizowane nad babińcem )  gdzie w dawnym pomieszczeniu skarbca kościelnego mieści się biblioteka – niewielka pozostałość po  bardzo bogatej bibliotece zakonnej. W chwili obecnej jest tam kilkaset dzieł często zdekompletowanych wymagających działań konserwatorskich ( znaczną część najcenniejszych zbiorów zakonnych po kasacie zakonu wywieziono do Rosji ).

Krużganki

Krużganki urządzone są w przyziemiu czworoboku klasztornego wybudowanego na zlecenie proboszcza Stanisława Stojko w latach 1385 – 1397 przez muratora Mikołaja z Prus.

Posiadają sklepienie krzyżowo – żebrowe ze zwornikami w kształcie tarcz i wspornikach w kształcie kapiteli toskańskich. Na niektórych zwornikach widnieją  znaki herbowe: Topór, Odrowąż, Łodzia, Łabędź i Pobóg. Pierwotny kształt krużganków został zniekształcony przez domurowanie w ich wewnętrznej stronie masywnych podpór mających na celu wzmocnienie stropów nadwątlonych pożarem. W północnym skrzydle krużganków znajdują się sale: dawny karcer zakonny, gospodarcze wyjście północne oraz kaplica wizerunku Chrystusa.

Po pożarze w 1506 roku Tomasz z Olkusza odrestaurował zniszczone krużganki, a w wirydarzu wybudował przylegającą do wschodniego skrzydła gotycko – renesansową kaplicę św. Grobu ( 1530 r ).

Kaplica Grobu Bożego

Stanowi ona unikalny obiekt sakralny nie tylko z uwagi na jego niepowtarzalność (jest kopią Kaplicy Grobu Bożego w Jerozolimie), ale także na architekturę oscylującą pomiędzy włoskimi wzorami renesansowymi a gotycko – renesansową interpretacją modeli wawelskich. Kaplicę stanowi kwadratowy budynek dostawiony do wschodniego krużganka. Powstała ona w czasie przebudowy kościoła i zakonu po pożarze w 1530 roku. Kaplica pokryta jest kopułą bez bębna, zaopatrzoną w latarnię. Przejście z kwadratu ścian do kopuły sklepienia dokonane jest tu za pomocą narożnych tromp (wklęsłych ćwierćłuków). Zastosowanie tego rozwiązania architektonicznego stanowi o odmiennym charakterze konstrukcji kaplicy Powszechnie stosowane są tzw. pendytywy). Wejście do kaplicy prowadzi z krużganek przez renesansowy portal kamienny obok którego znajduje się kamienna kropielnica z herbem Andrzeja Batorego „ Wilcze zęby”. Kopuła sklepienia pokryta jest polichromią imitującą kasetony. Na trompach zachodniej ściany widoczne są freski, po lewej herb królewski, po prawej herb rodziny Sforzów.

Pomiędzy środkiem a zachodnią ścianą kaplicy usytuowany jest właściwy grób Chrystusa. Jest to kamienna kwadratowa budowla wykonaną z ciosów pokrytych plastyczną dekoracją. W przedniej części po lewej stronie znajduję się niskie wejście do komory grobowej. Kwadratowe wnętrze komory przykryte jest polichromowanym sklepieniem, wzdłuż prawej ściany stoi kamienny zdobiony sarkofag. Górna część grobu jest drewniana wykonana w stylu barokowym znacznie później (prawdopodobnie w 2 połowie XVIII wieku).

Obok  w południowo – zachodniej części kaplicy znajduje się ołtarz z ciosów kamiennych o dekoracji podobnej jak na grobie.

Grób Chrystusa był nieodłącznym elementem kościołów wznoszonych przez Bożogrobców. Miechowski został wzniesiony na ziemi przywiezionej z Jerozolimy i tu rozsypanej. Dla podniesienia autentyczności miejsca w zachodniej ścianie kaplicy został wmurowany kamień przywieziony z grobu Chrystusa z Jerozolimy.

W okresie kiedy muzułmanie zabronili pielgrzymom odwiedzać grób jerozolimski, Miechów stał się celem pielgrzymek całej średniowiecznej Europy. Jako miejsce pielgrzymek miechowski Grób Chrystusowy uzyskał szereg przywilejów w tym przywilej odpustu zupełnego podobnie jak grób jerozolimski.

W północnej ścianie kaplicy w płytkiej półkoliście sklepionej niszy umieszczona jest tablica odlana z brązu upamiętniająca wielokrotne pobyty w Miechowie kardynała Karola Wojtyły

Wieża

Przylegająca do kościoła od strony południowej wieża ma całkowitą wysokość 50 metrów, w części murowanej 40 metrów. Sześć kondygnacji oddzielonych od siebie gzymsami wykonanych jest z cegły zdobionej zendrówką oraz z ciosów kamiennych. Krypta oraz dolna część mieszcząca kaplicę zbudowana jest z ciosów romańskich. W wyższych kondygnacjach widoczny jest materiał rozbiórkowy po kolejnych pożarach kościoła. Wyraźnie widoczna jest dobudowana w późniejszym czasie najwyższa kondygnacja, do obłożenia której użyto ciosów romańskich ( od strony północnej brakło ciosów i w połowie ściana najwyższej kondygnacji jest wykonana z cegły). Do zachodniej strony do wieży przylega skarpa o trzech uskokach wewnątrz której znajdują się kręcone schodki prowadzące na wieżę. Na wieży zawieszonych jest pięć dzwonów, a od strony południowej zamontowany zegar mechaniczny. Obecnie zegar mechaniczny jest nieczynny i zastąpiono go urządzeniem elektronicznym dokładając drugą tarczę od strony wschodniej.

Charakterystyczny dla sylwetki miechowskiego kościoła hełm w kształcie kuli pokryty jest miedzianą blachą, a od strony południowej widnieje na nim ogromny podwójny krzyż bożogrobców. Od 2006 r. na szczycie kuli stoi 5,5 metrowa figura Chrystusa zmartwychwstałego. Jest to realizacja pomysłu, który powstał 150 lat temu i dopiero teraz doczekał się realizacji.

Wieża w wiekach średnich miała charakter obronny i pokryta była czterospadowym dachem namiotowym. Dopiero po przebudowie kościoła w II połowie XVIII wieku otrzymała wygląd obecny.

Zamek generałów zakonu

W kompleks budynków zespołu  poklasztornego wchodzi tak zwany „zamek generałów zakonu”. Budynek ten został wzniesiony równocześnie z gotyckim kościołem przez prepozyta Michała z Radomska. Budowa jego została ukończona w 1401 roku. Po kilku pożarach ostateczną formę  uzyskał po remoncie w 1955 roku.

Do momentu kasaty zakonu w 1819 roku był on siedzibą generałów zakonnych. Obecnie w budynku tym mieszczą się sale wystawowe Muzeum Ziemi Miechowskiej. Stałe wystawy nawiązują do historii tego miejsca.

Z „zamkiem” poprzez bramę wjazdową łączy się  kamienne  murowane  ogrodzenie,  do którego w północno – wschodnim narożniku przylega nakryta dachem namiotowym wieloboczna, przysadzista baszta o znaczeniu dekoracyjnym.

Zabudowania poklasztorne.

Kościół i klasztor wraz  z budynkami towarzyszącymi stanowią zabytkowy zespół klasy międzynarodowej. Jest to dosyć zwarty zespół budynków  przedstawiony na planie  zabudowań klasztornych. Główny  jego  trzon  stanowi  kościół  wraz z wieżą, do którego od strony północno – zachodniej przylega prostokątny budynek klasztoru z wewnętrznym dziedzińcem, a od północnego wschodu budynek generałów zakonu tzw. „zamek generałów”. Do prostokątnego budynku klasztoru od południa przylega potężna dobudówka, w której obecnie mieści się Sąd i Prokuratura. Budynek zajmowany obecnie przez prokuraturę nazywany był „pałacem biskupim” – letnią rezydencją z balkonem od południa .

Na dziedzińcu wewnętrznym budynku zakonu w dawnym wirydarzu znajduje się kwadratowa budowla mieszcząca w swoim wnętrzu kaplicę Grobu Bożego.

Do zespołu budowli od strony południowo-wschodniej przylega cmentarz kościelny, który kiedyś był cmentarzem grzebalnym. Ogrodzony jest on murem z żeliwnym ogrodzeniem na kamiennej podmurówce wykonanym w 1880 roku, zrekonstruowanym gruntownie od strony zachodniej i południowej w 1994 roku.

W ogrodzeniu są cztery wejścia: od zachodu od Małego Rynku dzisiaj Placu Kościuszki, od Rynku – wejście główne, od ul. Warszawskiej oraz wejście do Zamku Generałów również od ul. Warszawskiej.

Na cmentarzu znajdują się ciekawe figury:

• św. Jana Nepomucena na słupie z 1738 roku stojąca obok głównego wejścia na cmentarz (przeniesiona tu w 1874 roku z Rynku),
• kolumna z kulą na szczycie i podwójnym krzyżem Bożogrobców z 1848 roku, stojąca przy alejce prowadzącej do głównego wejścia do kościoła,
• Matka Boska z 1904 roku znajdująca się przy krzyżu misyjnym w południowej części cmentarza,
• Jezus z barankiem z 1914 roku w zachodniej części cmentarza.

Kościół w Siedliskach

W podmiejskiej wiosce Siedliska na przełomie XV i XVI wieku został wybudowany przez zakon Bożogrobców murowany kościółek pod wezwaniem św. Krzyża. Świątynia ta pełniła funkcję miejsca wielkopiątkowych procesji. W XVII wieku dobudowano do niej drewnianą dzwonnicę. Kościółek ten jest utrzymywany przez parafię i co niedzielę odprawiane jest w nim nabożeństwo.

Cmentarz parafialny. Na cmentarzu parafialnym założonym w 1640 roku zlokalizowanym przy ulicy J. Piłsudskiego znajduje się kościół św. Barbary. Budowę jego rozpoczęto w 1862 roku na miejscu rozebranego drewnianego kościółka cmentarnego z XVII wieku. W 1863 roku w okresie powstania styczniowego władze carskie zabroniły kontynuacji budowy i dopiero w latach 80 wieku XX budowa tego pseudogotyckiego kościoła została zakończona. Na cmentarzu znajduje się kilkadziesiąt ciekawych zabytkowych nagrobków. Do najciekawszych należy mogiła powstańców z 1863 roku, nagrobek Szymona Błahuszewskiego z płaskorzeźbą zmarłego wykonaną przez Konstantego Laszkę i Ignacego Koziejewskiego. Na występie muru cmentarnego stoi posąg św. Jana Nepomucena z XVIII wieku